W porównaniu do innych gier zespołowych w siatkówce obserwujemy zdecydowanie mniej ruchów naturalnych. Podstawowe sposoby lokomocji na przykład, są to w przeważającej mierze specyficzne starty z różnych pozycji, bieg krokiem dostawnym i skrzyżnym czy wyskoki z dwóch nóg. Jeszcze więcej trudności nastręcza druga właściwość. Przepisy gry zezwalają tylko na odbicia i uderzenia piłki podczas gry. Oznacza to, że początkujący nie mają możliwości przetrzymania piłki, żeby się rozglądnąć, zastanowić gdzie ją dalej skierować. Ponadto wszystko to odbywa się pod stałą kontrolą sędziego, oceniającego każdy kontakt z piłką, pod kątem zgodności z przepisami. Poważną trudnością jest także szybkie przestawianie się w sytuacjach meczowych, z jednych na inne zadania ruchowe. Mając na uwadze tak dużą skalę trudności, z jaką styka się każdy początkujący, musimy dojść do wniosku, że w tej dyscyplinie sportu wstępny etap szkolenia zasługuje na dokładne rozpoznanie.

Znaczenie początkowych etapów szkolenia, dla stworzenia solidnej podstawy dalszego prawidłowego rozwoju sportowego jest powszechnie znane. Jednakże w praktyce instruktorzy, nauczyciele często traktują ten etap marginesowo. Nauka podstawowych elementów techniki przebiega najczęściej według wzorów stosowanych od bardzo wielu lat. W tym tradycyjnym podejściu metody nauczania, mieszczą się zazwyczaj w stylu rozkazującym. Prowadzący całą uwagę skupiają na nauczaniu danych elementów techniki najczęściej w całkowitej izolacji od sytuacji meczowych. Odbywa się to mówiąc krótko w następującej kolejności. Najpierw uczy się poruszania po boisku, przyjmowania postaw siatkarskich. Następnie stosuje się ćwiczenia oswajające z piłką i ćwiczenia przygotowawcze, których cele są ogólnikowe i nie do końca sprecyzowane. Później prowadzący demonstruje i opisuje sposób jego wykonania np. odbicia sposobem górnym oburącz. Następnie dzieci starają się tą czynność powtórzyć.

Wychodzi się przy tym z założenia, że jedynym sposobem doskonalenia umiejętności technicznych jest powtarzanie do znudzenia ćwiczeń, które często nie mają żadnego związku z grą. W takim podejściu uczniowie uczą się według zasady ”sztuka dla sztuki”. Związek pomiędzy zdobytymi umiejętnościami, a ich praktycznym zastosowaniem schodzi gdzieś na dalszy plan. W literaturze przedmiotu, od dość dawna, zaleca się wplatanie kontekstu gry w tych ćwiczeniach, bo dopiero wtedy stają się one bardziej użyteczne, dają więcej praktycznych korzyści oraz zadowolenia ćwiczącym.

Nauczanie i doskonalenie w zestawach ćwiczeń zbliżonych do gry /game like - jak w grze/ oraz grach uproszczonych i małych, a znamy ich obecnie bardzo dużo, ćwiczący nie tylko doskonalą technikę, ale opanowują elementy taktyki indywidualnej. Uczą się ponadto samodzielnego myślenia, podejmowania racjonalnych decyzji i odpowiedzialności za to, co robią.

Tutaj chcemy pokazać, że w poszukiwaniu sposobów podnoszenia na wyższy poziom nauczania i uczenia się elementów gry w siatkówkę można pójść jeszcze krok dalej.

W psychologii uczenia się, odnajdujemy „teorię elementów wspólnych”, której podstawowe założenia wyjątkowo dobrze odpowiadają specyfice omawianej tutaj dyscyplinie sportu. Chociaż odnosi się ona do nauki w szkole, może z powodzeniem być wykorzystywana w sporcie. Zwłaszcza przy uczeniu się złożonych i trudnych zadań ruchowych. Z jakimi mamy do czynienia w piłce siatkowej.

Należy podkreślić przy tym, że transfer /przenoszenie wprawy/ pomiędzy dwoma oddzielnymi zadaniami ruchowymi, wzrasta wraz z nasileniem się podobieństwa między nimi. Kierując się założeniami tej teorii, w celu uformowania w/w „warunków wstępnych”, czyli przygotowania dzieci do rozpoczęcia uczenia się podstawowych elementów gry, postulujemy główne zadania w tym procesie przypisywać nie „grom i zabawom przygotowawczym” jak się zaleca w większości podręczników, ale ćwiczeniom ukierunkowanym. Są to ćwiczenia, które mają strukturę ruchu bardzo podobną do konkretnego elementu technicznego lub jego istotnych części, ale są łatwiejsze do wykonania. Na przykład podania i chwyty oburącz z przed piersi - jako ćwiczenia ukierunkowane, przygotowujące uczestników zajęć do rozpoczęcia nauczania odbicia sposobem górnym oburącz. W odróżnieniu od zabaw i gier przygotowawczych, w których zadania są bardzo ogólnikowe: jak np. „przygotowujące do nauki odbicia górnego”, ćwiczenia ukierunkowane mają wyraźnie wyznaczone cele szczegółowe. Są to stosunkowo łatwe zadania ruchowe, dostosowane do poziomu sprawnościowego dzieci. Zawarte są one w tzw. „punktach węzłowych”, wyznaczonych dla każdego elementu technicznego oddzielnie. Dzieci uczą się ich wcześniej, przed rozpoczęciem nauczania danego elementu technicznego. Ze względu na wspomniane podobieństwo ćwiczący zapoznają się z wyprzedzeniem z ogólną strukturą ruchu danego elementu technicznego, co skutkuje szybszym uczeniem się. W toku dalszego szkolenia, mogą one spełniać rolę korekcyjną przy usuwaniu zauważonych błędów. Obok wyżej wymienionych zalet stosowania ćwiczeń ukierunkowanych, należy jeszcze dodać dwie istotne kwestie. Można je tak organizować, żeby wykonywane były w sytuacjach jak najbardziej zbliżonych do gry /„game like”/, - co preferuje się w ”szkole amerykańskiej” oraz kształtowały cechy koordynacji ruchowej /szybkiej reakcji, orętacji przestrzennej, różnicowania ruchów, wyczucia tempa itp./ jak w „szkole włoskiej”. Jako przykład mogą tutaj posłużyć ćwiczenia podań i chwytów z przed piersi dwoma piłkami, do siatkówki i koszykówki / Kulgawczuk 1993/.

Stosowanie ćwiczeń ukierunkowanych w Polsce, zaleca się już w niektórych podręcznikach nauczania siatkówki. Nie precyzuje się w nich jednak celów szczegółowych, - co dzięki nim chcemy uzyskać? Stąd rezultaty ich zastosowania w szkoleniu są mało widoczne. Zauważymy je dopiero wtedy, kiedy te cele wyraźnie określimy.

Otóż w każdym z sześciu podstawowych elementów techniki, wyodrębnionych zostało po 3- 4 części składowe każdego z nich /w formie zadań ruchowych/. Są one najważniejsze /fundamentalne/ i specyficznie niezmienne na każdym poziomie wyszkolenia z punktu widzenia prawidłowego wykonania czynności. Jak wcześniej wspomniano, stopień trudności tych zadań jest ściśle dostosowany do poziomu sprawnościowego początkujących. Dla przejrzystości obrazu, łatwiejszego zapamiętywania tych zadań, przez uczniów i prowadzących zajęcia, ich ilość ograniczono do niezbędnego minimum. Dobra znajomość tych zadań ruchowych, ułatwi nauczycielowi dobór odpowiednich do tematu zajęć zestawów ćwiczeń ukierunkowanych i właściwą kontrolę ich wykonania.

W jaki sposób sporządzony został ten wykaz? Najpierw poddano analizie źródła powstawania najczęściej występujących błędów, które można zauważyć przy uczeniu się każdego z sześciu elementów techniki. Na tej podstawie dobrano takie zadania ruchowe/ ujęto je następnie w tych punktach węzłowych,/ których opanowanie w rezultacie zastosowania ćwiczeń ukierunkowanych, będzie zapobiegało pojawianiu się ich w trakcie uczenia się. Kierowaliśmy się tutaj prostą zasadą, że zapobieganie i niedopuszczanie do powstawania błędów jest najlepszym sposobem ich uniknięcia. Każdy z nas praktyków dobrze wie, jak trudno i jak dużo czasu trzeba poświecić żeby utrwalone w trakcie szkolenia błędy wyeliminować.

Jak widzimy w prezentowanym podejściu do nauczania i uczenia się techniki gry w piłkę siatkową, udało się zmieścić dwie bardo istotne z praktycznego punktu widzenia kwestie. Z jednej strony uzyskujemy przyśpieszenie procesu uczenia się trudnych elementów techniki, bo wcześniej ćwiczący opanowali tzw. „warunki wstępne”, /czyli zadania ruchowe ujęte w punktach węzłowych/, a z drugiej skutecznie zapobiegamy powstawaniu błędów i zbędnych przyruchów, co z natury spowalnia proces uczenia się. Na zajęciach zauważymy swego rodzaju współzależność. Dzieci, które lepiej i szybciej opanowują zadania ruchowe zawarte w punktach węzłowych czynią wyraźnie szybsze postępy w szkoleniu.

Niżej przedstawiam propozycję „punktów węzłowych” dla głównych elementów techniki.

Piśmiennictwo:

1. Hałaburda D. 1987, Piłka siatkowa, RCM-SzKFiS, Warszawa.
2. Galloway Ch. 1988, Psychologia uczenia i nauczania, PWN Warszawa.
3. Kulgawczuk R. 1993, Podania i chwyty w systematyce nauczania odbicia sposobem górnym oburącz,  Lider nr.2, Warszawa.
4. Kulgawczuk R. 1994, Mini – piłka siatkowa, Agencja Promo - Lider, Warszawa.
5. Kulgawczuk R. 2010, Siatkówka - sport dla wszystkich, Lider nr.11.